Olay ve olguları doğru isimlendirebilmek, hakkaniyet temelinde itidalli yorumlar yapabilmek için önemlidir. Rus tarihçilerinin 18. yüzyılın ikinci yarısından bu yana Kafkasya’da cereyan eden soykırımlardan ‘Kafkas Savaşları’, sürgünlerden ‘göç’, Kafkas halklarından ‘dağlı’ şeklinde yanlı ve maksatlı tanımlamalarla bahsetmesi, günümüzde federatif yapıyı üniterleştirme politikalarının bir tezahürü olarak Kafkasya’nın ‘Güney Rusya’ şeklinde adlandırılması hakkaniyet kaygısı taşımayan yanlı tutumlara örnek olarak verilebilir. Kafkas halklarının birbiriyle savaştığı izlenimi uyandıran tamlamanın doğrusu ‘Rus-Kafkas Savaşları’dır. Tahkir amacı da taşıyan ‘dağlı’ tanımlaması yerine mazur görülebilecek bir tanım ‘yerli’ olabilir. Kafkasyalılar binlerce yıl yaşadıkları yurtlarını isteyerek terk etmiş değildir ki bu olayı ‘göç’ olarak isimlendirelim. Kimilerinin zorunlu göç, tehcir olarak kabul ettiği ve Kafkasya’dan Anadolu’ya yönelen nüfus hareketinin en uygun ifadesi ‘sürgün’dür.*
21 Mayıs 1864: Büyük Çerkes Sürgünü
İnsanlığın bilinen tarihinde görülen en büyük nüfus hareketlerinden biri, 151 yıl önce büyük çoğunluğu Çerkeslerden oluşmak üzere Kafkas halklarının binlerce yıllık yurtlarından sürülerek dönemin Osmanlı coğrafyasında iskân edilmesidir.
Tarihçi V. Kabuzan’ın ‘Naseleniye Severnogo Kavkaza’ (Kuzey Kafkasya Nüfusu, S. Peterburg 1996) adlı eserinde Rus arşiv belgelerine dayanarak, 200 yıl önce Kabardey ve Besleneyler hariç Adıge nüfusunu yaklaşık 600 bin olarak vermektedir. Bu günlerde Krasnodar eyaletine katılarak ortadan kaldırılmak istenen Adıgey Cumhuriyeti’nde yaşayan Adıgelerin nüfusu 120 bin kişiden ibarettir. Aradan geçen iki asır boyunca Kafkasya’da yaşayan Çerkes nüfusu kendini toparlayabilmiş değildir. Çünkü, katliamdan arta kalan Çerkeslerin neredeyse tamamı ve hemen diğer bütün Kafkas halklarından binlerce aile 1864’te Osmanlı topraklarına sürülmüştür.
Çerkeslerin sürülme sebebi
Ekonomik, dini, siyasi ve kültürel sebepler yanında tarih boyunca en çok karşılaşılan göç sebebi savaşlar olmuştur. Kafkasya’dan Anadolu’ya kitleler halinde akan nüfus hareketinin de -siyasi ve dini boyutu da olmakla beraber- en mühim sebebi iki asır devam eden Rus savaşlarının Çerkesler aleyhine mağlubiyetle sonuçlanmasıdır.
Çarın Kafkasya naibi olarak atadığı kardeşi Grandük Mişel, 1864 yazında Batı Kafkasya sakinlerine şu fermanı tebliğ etmişti: “Bir ay zarfında Kafkasya terk edilmediği takdirde, bütün nüfus savaş esiri olarak Rusya’nın muhtelif mıntıkalarına sürülecektir.” (Berkok, 526). İşte bu yüzden, esareti en büyük şerefsizlik addeden Çerkesler, güzel vatanlarını terk etmeye mecbur kalmışlardır. Lermontof bu hakikati bir şiirinde şöyle dile getirir: “Bu insanlar neden yurtlarını ve babalarının mezarını terk ediyorlar? Düşman kuvvetinin zoru ile mi? Hayır! Düşman kuvvetlerinin beraber getirdiği esaret zincirinin korkusuyla!” (Berkok, 524).
Sürgün güzergâhı ve can kayıpları
1864 yılında yurtlarından sürülen Çerkesler deniz yoluyla, Kafkasya’da, Taman, Tuapse, Anapa, Tsemez, Soçi, Adler, Sohum, Poti, Batum vd. limanlardan bindirilip Osmanlı Devleti’nin Trabzon, Samsun, Sinop, İstanbul, Varna, Burgaz ve Köstence limanlarında indiriliyordu. 1865-1866 Sürgünü ile Osmanlı-Rus harbinden sonraki 1878 Sürgünü kara yoluyla gerçekleştirilmişti. Doğu yolundan genellikle Çeçen, Dağıstan, Asetin ve Kabardey muhacirleri göçürülmüştü (Berzek).
Sürgün yolunda yaşanan fecaatlere, Trabzon’daki Rus konsolosunun, sürgün işlerini idare etmekte olan General Katraçef’e yazdığı bir raporu örnek vermekle yetinelim:
“Trabzon’a çıkarılan 24.700 kişiden şimdiye kadar 19.000 kişi ölmüştür. Şimdi orada bulunan 63.900 kişiden her gün 180-250 kişi ölmektedir. Samsun civarındaki 110.000 kişi arasında her gün ortalama 200 kişi can veriyor. Trabzon, Varna ve İstanbul’a götürülen 4650 kişiden de günde 40-60 kişinin öldüğünü haber aldım.”
Musa Kunduk Paşa, Hatırat’ında şöyle yazar: “İnsanların perişanlığını hayretler içinde temaşa ettiğimi gören istasyon yetkilisi koşarak yanıma geldi ve gözleri yaşla dolarak dedi ki; ‘Ekselans, dünyada bu acıklı manzarayı seyredip de kalbi burkulmayacak insan var mıdır? Allah’tan korkmak lazım. Bu topraklar onların yerleridir. Ne hakla onları bir bilinmezin içine sürüyoruz? Nereye gittiklerini sorduğumda, Osmanlı Devleti’ne diyorlar. Ama nasıl ve ne zaman? Onları neler bekliyor, belli değil. Bu konularda hiç bir bilgileri yok…” (Kundukov, 62-63).
Rusya’nın iskâna müdahalesi
Osmanlı Devleti’ne sığınan Çerkesler ve diğer Kafkas halkları, başta Anadolu olmak üzere Balkanlarda, Suriye, Ürdün ve Irak’ta yoğun şekilde iskân edilmişti. Yurtlarından büyük zulümlerle sürdüğü milyonu aşkın insanı gittiği yerde de rahat bırakmayan Rusya, onların nerelerde iskân edileceğine de müdahale etmiştir. Rusya’nın 2 Mart 1878’de Osmanlı Devleti ile imzaladığı anlaşmada, Rus hududuna yakın yerlerde iskân edilen Çerkeslerin iç bölgelere götürülmesi hususu üzerinde durulmuştur (Berzek). Nitekim öyle de yapılmış, 150.000 Çerkes bu sefer de Rumeli’den Anadolu’ya ve Şam havalisine göçürülmüştür.
Sürgün edilen Çerkes sayısı
1864’te yaşanan büyük sürgünde yurtlarından edilen insanların sayısı ile ilgili Rus, İngiliz, Fransız ve Osmanlı kayıtlarında 700 binden 2 milyona kadar değişen rakamlar mevcuttur. Osmanlıdaki nüfus hareketlerini inceleyen Obisni İrolitimo 1866’da muhacirlerin sayısının bir milyona ulaştığını belirtir. Osmanlı nüfusu konusunda kıymetli çalışmalara imza atmış olan Prof. Kemal Karpat, 1859-1879 arasında yurtlarından çıkarılan Kafkasyalıların, çoğu Çerkeslerden oluşmak üzere 2.000.000 civarında olduğunu, sağ salim Osmanlı Devleti’ne ulaşabilen muhacir sayısının ise 1.500.000 olduğunu belirtir (Karpat).
Yeterli kayıtların yapıl(a)maması sebebiyle o döneme ait vesikalar noksan da olsa, 20 yıllık araştırmalarım neticesinde yurtlarından sürülen Kafkasyalıların sayısı konusunda vardığım kanaat şudur: Kafkasya’da yaşanan iç sürgünleri, 1944’te Sibirya ve Orta Asya’ya sürülenleri, Balkanlardan Anadolu’ya, Bandırma civarından Güneydoğu’ya göçürülenleri, Yahudi-Arap savaşında Suriye’de Golan bölgesinin işgali üzerine Kunaytıra’dan sürülenleri de hesaba kattığımızda, kelimenin hakiki anlamıyla yurdundan sürülen Çerkes sayısı 3 milyonu aşmaktadır. Bu büyük kitlenin yarısı, daha iskân edilecekleri mahallere ulaşamadan yollarda ve ilk iskân mahallerinde büyük gruplar halinde hayatlarını kaybetmiştir.
Çerkes diyasporası diye de isimlendirilen ve Çerkeslerin Kafkasya dışında en yoğun yaşadığı yerler, başta Türkiye olmak üzere, Suriye, Ürdün, Filistin, Mısır, Yugoslavya, bazı Avrupa ülkeleri ile Amerika gibi çok farklı ülkelerden oluşmaktadır.
Sürgünün açtığı derin yaralar
‘Sürgün operasyonu, binlerce yıllık Kafkas tarihinin en mühim hadisesidir. Bu olay Kafkasyalıların sosyal yapısında, ekonomisinde, politikasında, kültür ve dillerinde derin yaralar açmıştır…’ (Berzek).
Büyük Çerkes sürgününün Adıge toplumunun sosyal yapısını derinden etkileyen sonuçlarından biri de, çok sayıda Adıge insanının köle ve cariye olarak satılması olmuştur ki bu olgunun yansımalarını, Ahmet Midhat, Abdülhak Hamit, Sami Paşa-zâde Sezai, Mizancı Murat gibi kendisi veya annesi Çerkes olan bir çok Osmanlı aydınının eserlerinde açıkça görmek mümkündür.
Kafkasya’yı işgal girişimleri esnasındaki soykırımlar ve ardından gelen sürgün sırasında Çarlık Rusyası’nın müslüman Çerkes halkına reva gördüğü mezalimin boyutları hususunda, 29 Nisan 2015 tarihli Diriliş Postası gazetesinde yayınlanan ve işgalcilerin itiraflarıyla dolu uzunca yazıya atıf yapmakla yetinelim.
Sürgün edilen halklara haklarının ve itibarlarının iade edilmesi
İnsanlık tarihi boyunca gerçekleştirilmiş olan sürgünlerin, bu insanlık suçuna maruz kalmış halkların temsilcilerinin de katılımıyla oluşturulacak uluslararası bir özel organizasyon tarafından derinlemesine araştırılarak ortaya konmasını, bu insanlık suçunu işleyen devletlerin, ezdikleri ve sürdükleri halklar başta olmak üzere bütün bir insanlıktan özür dilemeleri, soyları kırılan ve sürülen halklara mümkün olabilecek en büyük bir cömertlikle hem itibarlarının hem de tarihi haklarının iade edilmesi sağlanmalıdır.
İnsan insanın kurdu değil hem cinsidir. Yüce Allah, halkları birbirini yemeleri için değil, birbirlerini tanıyarak, hak ve hukuklarını gözeterek insanca bir hayatı birlikte inşa etmeleri için kabilelere ayırmıştır. Yer kürenin kaynakları, bütün insanlığın bir arada sağlıklı, huzurlu ve medeni bir hayat sürmesine fazlasıyla yetecek düzeydedir. Yeter ki, insanlık sorumluluğunu kuşansın, zulümden uzak durup kaynakları adil paylaşmaya razı olsun.
Sürgün Araştırmaları Enstitüsü kurma çağrısı
Arşivler milletlerin hafızası mesabesindedir. Her bir arşiv belgesi, bir milletin tarihinde cereyan etmiş bir olayı, kronolojik, ekonomik, politik, sosyolojik vb. bir çok açıdan aydınlatır. Osmanlı Arşivleri, gerek tarihi derinlik, gerek muhafaza sistemi ve gerekse belge adedi itibarıyla dünyanın önde gelen arşivleri arasındadır. Otuz kadar ülkeyi doğrudan, diğer onlarca ülkeyi de dolaylı olarak ilgilendiren Osmanlı Arşivleri, en geniş belge yelpazesine sahip bir hazine olarak, bir çok millet için, özellikle de Kafkasyalılar için hâlâ keşfedilmeyi beklemektedir.
Çerkesler başta olmak üzere hemen bütün Kafkas halklarının sürgünü, iskânı ve uyumu gibi hayati meseleleriyle ilgili on binlerce belge barındıran Osmanlı Arşivleri ile Rus, Gürcü, İngiliz, Alman vb. arşivlerini de inceleyerek Büyük Çerkes Sürgünü’nün hakikatini ortaya koyabilecek bir enstitü Türk Tarih Kurumu marifetiyle oluşturulabilir. Böyle bir enstitü sadece Çerkeslerin ve diğer Kafkas halklarının değil, kitleler halinde yerlerinden sürülen halkların sürgünlerini araştırarak insanlığa büyük bir hizmet sunabilir. Siyasi, etnik vb. kaygılar taşımadan insaniyet namına hakkaniyet zemininde yürütülecek kapsamlı bir çalışmadan sonra mazlum, mağdur, ve mehcur halklara itibarlarının iade edilmesi ve yaşayan torunlarına haklarının iade edilmesi mümkün olacaktır…
Tavsiye Edilebilecek Bazı Türkçe Eserler:
– Aslan, Cahit; Bir Soykırımın Adı: 1864 Büyük Çerkes Sürgünü, ASAM Yayını, Ankara 2006.
– Berkok, İsmail; Tarihte Kafkasya, İstanbul, 1958.
– Berzek, Nihat; Çerkesler, Kafkas Sürgünü, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul 2010, 311 s.
– Bolat, Gökhan; “Kavram Tartışmaları Etrafında 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgünü”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 6, Yalova, Nisan 2013, s.121-142.
– Hacısalihoğlu, Mehmet (Ed.); 1864 Kafkas Tehciri Kafkasya’da Rus Kolonizasyonu, Savaş ve Sürgün, BALKAR & IRCICA Yayınevi, İstanbul 2013, 729 s.
– Karpat, Kemal. H.; Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003, 338 s.
– Kumıkov, Tuğan; Çerkeslerin Türkiye’ye Sürgünü (Nalçik: Adıgi, Kültür ve Tarih Dergisi, S. 3, 1992), s. 88, Murat Papşu (der.), Vatanından Uzaklara Çerkesler, (İstanbul: Çiviyazıları, 2004) içinde.
– Kundukov, Musa; Anılar, çev. M. Yağan, İstanbul 1978.
– McCarthy, Justin; Ölüm ve Sürgün, Çev. Bilge Umar, 7. Baskı, İstanbul 1995, 404 s.
– “Rusya’nın Çerkeslere Uyguladığı Soykırım ve 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgünü”, Diriliş Postası gazetesi, 29 Nisan 2015, s.10-11.
* Kafkasya; doğuda Hazar denizinden başlayarak batıda Azak denizi ve Karadeniz’e kadar uzanan; kuzeyini Rus bozkırlarının, güneyini ise Kafkas sıradağlarının ve Karadeniz’in oluşturduğu kıt’a koridorudur. Doğudan batıya doğru Dağıstan, Çeçenistan, İnguşya, Osetya, Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Adıgey ve Abhazya Cumhuriyetlerinden oluşan Kafkasya, 41-45. kuzey enlemleri ile 38-48. doğu boylamları arasında, Avrupa katısının güney doğusunda yer alır. Bölgenin bu günkü toplam yüzölçümü yaklaşık 140.000-km2 olup, Müslüman yerli nüfus 5 milyon civarındadır. Kafkas halklarını üç ana grupta toplanabilir: a) Yerliler; Adıge-Abhaz, Vaynah ve Dağıstan grupları, b) Yerlileşen kavimler; Karaçay, Balkar, Nogay ve Kumuklar ile Osetler, c) Yabancılar; Ruslar, Belaruslar, Kazaklar vd. Kafkas sıra dağlarının güneyinde yer alan Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan; Kafkasötesi, Mavera-yı Kafkas, Zakavkaz isimleriyle de anılır.
