“Kulları içinde yalnızca (farklılığın hikmet ve amacını bilen) âlimler Allah’a hakkıyla saygı duyarlar.” (Fâtır 35:28).

“Âlimler nebilerin varisleridir…” (Buhari, İlim 10).

Ezher Üniversitesi’nde din ilimlerini tahsil etmek için 20. Yüzyıl boyunca Mısır’a giden ilim talipleri arasında Uzunyayla’dan da onlarca genç vardı. Kayseri-Sivas-Maraş üçgeninde yer alan Uzunyayla* platosunda iskân edilen yetmiş kadar Çerkes köyünden çıkıp Kahire’ye giden ve eğitimini tamamladıktan sonra köyüne dönüp topluma rehberlik eden 21 âlimin kısa kısa tanıtıldığı bir kitap bu haftaki konumuzu oluşturmaktadır.

Emekli öğretmen Kuşha Erdal Özden’in 2018 yılı sonunda yayımladığı “XX. Yüzyılda Uzunyayla’da Yaşayan Çerkes Din Âlimleri” isimli çalışması ilk bölümde 20. Yüzyılda Ezher’de tahsil görmüş âlimlerden 21’inin kısa hayat hikâyelerini aktarmaktadır. İkinci bölümde ise bu âlimlerden ve Türkiye’nin muhtelif illerinde başka hocalardan dinî ilimler tahsil etmiş 18 âlimi bizlere tanıtmaktadır. Ehemmiyetine ve özgünlüğüne dikkat çekmek için uygun ara başlıklar ekleyerek eserin giriş kısmını özetle aktarmakta yarar görüyorum:

Milletin ve Medeniyetin Terakkisine Önderlik Etmek

Eserin takdim yazısını kaleme alan Prof.Dr. M. Kemal Atik, ilk dinî tahsilini aldığı köyü ve hocasını şu şekilde anlatmaktadır:

“Çerkesler, Çerkesya’dan getirdikleri kültürel değerleri yanında İslamiyet’i de vazgeçilmez değerler arasında kabul etmişlerdir… Bu bağlamda Uzunyayla Çerkeslerinin 150 yıllık Osmanlı topraklarındaki tarihî süreçleri incelendiğinde birçok din adamının toplum önderi olarak görev aldığını görürüz.

İşte bunlardan bazıları o dönemde İslam dünyasının bilim merkezi olan Kahire’deki “el-Ezher Üniversitesi”ne de giderek buradan icazet alarak kendilerini en üst seviyede ispat etmişlerdir. İşte bu âlimlerden bazıları da bu kitabın yazılmasına sebep olmuştur.

Bunların başında yetiştirdiği pek çok öğrenciler arasında bendenizin de hayatımın baharında gözlerimi ve gönlümü Kur’an ilimlerine henüz açtığım zaman diliminde rahle-i tedrisinde üç yıl süreyle Tefsir, Hadis, Fıkıh, Mantık ve Kelam derslerini okuduğum ve kendisinden feyz aldığım Uzunyayla Methiye Köyü İmam Hatibi, Ezher ulemasından Müderris Ademey Hafız Efendi’dir. Üstün bir zekâya, güçlü bir hafızaya sahip, bilge bir insan olan bu zat İslami ilimler üzerinde derin bir kültüre sahip onurlu, itibarlı ve mütevazı kişiliği ile de maruf olmuştur (Özden, 2018:7).

Bilim ve marifet ile bu değerlerin kaynağı olan bilim adamları bir milletin fertleri içinde ne derece yayılırsa o millet de o kadar yücelir, terakki eder; medeniyette de o derece ileri gider. Derslerinde sık sık; “Bilgi edininiz, bilgi sizi kölelikten kurtaracaktır” sözünü tekrarlayan Ademey Hafız Efendi’nin de vurgulamak istediği buydu. Yani “geri kalmışlıktan, cehaletten kurtulup ileriye gidebilmeniz, dünya ve ahiret saadetine erişebilmeniz için ilim öğrenin” derdi.” (s.8).

Baskı ve Yasaklara Boyun Eğmemek

Şimdi de eserin müellifi Erdal Özden’in uzun önsözünden bazı pasajları birlikte okuyalım:

“Uzunyayla; Anavatanları Kafkasya, büyük bir vahşet ve zorbalıkla terk ettirilen Çerkeslerin dil, din, kültür ve gelenekleriyle kendilerine özgü millî varlıklarıyla daha uzun soluklu hayata tutunabildikleri ender bir coğrafya parçası olmuştur.

Uzunyayla’da kültürümüzün korunmasında, Çerkes olarak/ kalarak daha uzun soluklu hayat sürmemize büyük katkıları olan, halkımızın maneviyatını besleyen, gönlünü aydınlatan büyük din âlimlerimiz vardı. Bu konu hep ilgi alanımdaydı… (s.9).

İmam Hatip ve sonrasında ilahiyat eğitimi almış bir Çerkes genci olarak bu konuyu merak edişimin iki sebebi vardı. Birinci sebep, onlara olan duygusal ve mesleki yakınlığım, ikincisi ise İslam dünyasının en önemli, en köklü, İslami ilimlerin derinliğine ve bütün boyutlarıyla tahsil edildiği Ezher Üniversitesi’nden mezun olan büyüklerimizin, Çerkeslerin tarihî ve güncel meselelerine İslami referanslarla nasıl baktıklarını bilmek arzusu idi (s.10).

Bu değerli hocalarımızın büyük ekseriyeti, bir iki istisna haricinde Ezher Üniversitesi’nin müfredat programı çerçevesinde tahsillerini tamamlayıp, diplomalarıyla, eski tabirle icazetnameleriyle döndüler. Hem de hemen hepsi okulun en parlak ve başarılı öğrencileri olarak… Bazıları da üniversitede bir süre hocalık yaptılar. Yani akademik kariyer sahibi idiler. Bu demektir ki, bu hocalarımız günümüzün yaygın deyimiyle entelektüel insanlardı. Ancak bu birikimlerine ve ilmî formasyonlarına eşdeğer bir entelektüel çabanın içinde olmuşlar mıydı? Zamanın ruhunu kavramak ve ona göre söylem geliştirmek hususunda kendilerinden beklenen entelektüel bir çaba içinde olduklarına dair bilgilere ulaşamadık maalesef. (Bizim ulaşabildiğimiz tek istisna, Zanile Hacı Yusuf Efendi’nin TBMM’ye sunduğu dinî eğitim içerikli, Diyanet ile ilgili bir arizadır) (s.16).

O günün Türkiye’sinde dine karşı konumlanan yasakçı, çok ağır baskıcı ve diktatöryal bir siyasi yapı mevcuttu… Bu durum, bu âlimlerimizi negatif anlamda iki türlü baskı altında bırakmıştır. Birincisi ulusal kimlikleriyle ilgili… Yeni kurulan devletin varoluşsal hedef olarak belirlediği, temellerini üzerine inşa ettiği katı ulusalcı paradigma… İmparatorluk bakiyesi diğer bütün halkları yok sayan ya da Türkleştirmeyi vazgeçilmez bir gaye edinen bir zihniyet… (s.18).

Diğeri ise dinin en temel, en vazgeçilmez sembolü olan ezanı tahrif edip, asli hüviyetinden koparacak, dinin olmazsa olmaz temel kaynağı olan Kur’an’ı okumayı ve öğretmeyi yasaklayacak, ibadethaneleri işlevsiz kılacak, hatta amaç dışı kullanacak kadar gözünü karartmış, halkı sindirmiş, cüretkâr, kelimenin tam anlamıyla ceberut bir siyasi erk, despotizm söz konusuydu. İşte bu konjonktürel yapı, döneminin bu münevver insanlarını en verimli çağlarında maalesef birer köy imamı mesabesinde âtıl ve işlevsiz bırakmıştır. Beyinlerine pranga vurmuş, ellerini kollarını bağlı hale getirmiştir. Bununla ilgili yaşanmış trajik birçok öyküyü biyografilerin satır aralarında göreceksiniz (s.18).

Toplumla Hemhal Olmak

Bu âlimlerimizin İslami konulara vukûfiyetleri ve bu konudaki yetkinlikleri hakkında kimse aksi yönde söz edemez. Hatta bu konudaki ilmî yeterlilikleri sebebiyle şöhretlerinin Uzunyayla sınırlarını aşıp çevre illerde hayranlık uyandırdığı maruftur. Uzunyayla âlimleri toplumun birçok sosyal problemine, özellikle hukuki meselelere (miras, nikâh, evlenme-boşanma vb.) tamamen İslam hukukuna (şeriata) göre çözüm getiriyorlardı. Hatta bu konularda zaman zaman birinin diğerinin fetvasını doğru bulmadığı ve arada muhalif görüşlerin serdedildiği, bazen de köylerin kendi hocalarının yeterlilik ve yetkinliklerini yarıştırdıkları şeklinde hayli rivayetler anlatılmaktadır (s.17).

Bu âlimlerimizin sadece dinî bilgilerle mücehhez olmadığını, aynı zamanda bazılarının çok yönlü olduğunu ve sanatkârlık yönlerinin de bulunduğunu biliyoruz. Mesela Harun Efendi ve Fıra Aziz Efendi’nin marangozlukta maharetlerini yakınları ve görev yaptıkları köy halkının anlatımlarından öğreniyoruz.

Kendi dönemlerinin en yaygın ve popüler edebî sanatı olan şiir konusunda söz sahibi olduklarını görüyoruz; hepsinin olmasa bile büyük ekseriyetinin şiirlerine rastlıyoruz. Bu âlimlerimiz edebî zevkten de uzak değillerdi.

20. Yüzyıl Uzunyayla Çerkes âlimleri, Osmanlı ulema geleneğinde olduğu gibi Ehl-i Sünnet çizgisindedirler ve Hanefi mezhebine/ ekolüne bağlıdırlar.” (s.19).

İlmin Haysiyet ve İtibarını Korumak

“Bu çok geç kalmış, kısa ve sınırlı sürede ve çoğunlukla sosyal medya imkânlarıyla yapabildiğimiz araştırmamızın neticesinde şunu da gördük ki, hayatlarını mevzubahis ettiğimiz bu âlimlerimizin ve hocalarımızın ortak özellikleri vardır. Bunları şöyle sıralamak mümkündür:

1. Hepsi halktan biri, halkın her türlü sosyal meselelerinin çözümünde onların yanında ve onlarla beraberdir. Yani halkın içindedirler. Fildişi kulelerinden/ tepeden bir bakışları yoktur.
2. Hepsi halk nezdinde oldukça itibarlı ve saygıdeğerdir. Ama asla (yakın zamanda ülkemizde yaşadığımız çirkin örneklerde olduğu gibi) tabu değildirler.
3. Gözleri de gönülleri de tok ve istiğna sahibidirler. Halkın sırtından geçinmek gibi asalak tavır içinde olmadılar. İlmî haysiyetlerini ve onurlarını hep korudular. Halk nazarında yaygın olan, ‘hep almayı seven din adamı’ halleri onlarda hiç olmamıştır.
4. Çoğu elinin emeğiyle geçinmiş ya da imamlık maaşından fazlasına tamah etmemiştir. Bazıları, Kur’an taliminden aldıkları ücreti de hayır ve hayrat işlerinde sarf etmişlerdir.
5. Halkın örf ve adetlerine (‘xabze’ye**) hürmetkâr olmuşlardır. Uç ve marjinal, toplum tabanında karşılık bulmayacak söylemlerde bulunmamışlardır.
6. Çoğu tasavvuf/tarikat ehli olmamakla birlikte, tasavvufa saygılı ve hoşgörülüydüler (s.20).

Bu âlimlerin hepsi bizim değerlerimizdir. Bu değerlerimizi tanımakta ve tanıtmakta çok geç kaldık. Biz bir çığır açmaya çalıştık. Bu çığır, ilahiyatçı gençlerimiz için bir motivasyon kaynağı olur da bizim eksiklerimiz tamamlanırsa ziyadesiyle mutlu oluruz. Bu çalışmamızı Uzunyayla’da yetişen din âlimleriyle sınırlı tuttuk. Sebebi de, bu çok ihmal edilmiş konuyu bir an evvel gündeme taşımak ve görünür hale getirmektir.” (s.21).

Uluslararası Kafkas Derneği‎ tarafından 9 Mart 2019 tarihinde Kayseri’de düzenlenen 11. Uluslararası Kafkas Ödülleri kapsamında “yılın kitabı” ödülünü alan eseri sebebiyle Kuşha Erdal Özden Hoca’ya tebrik ve şükranlarımı sunar, bu eserin Muhaceretteki Çerkes Âlimleri başlığı altında Kafkasya dışındaki tüm coğrafyalarda yetişen ve topluma önderlik eden daha kapsamlı ansiklopedik bir çalışmaya öncülük etmesini temenni ederim.

Kaynaklar:

• Özden, Erdal. (2018). “ Yüzyılda Uzunyayla’da Yaşayan Çerkes Din Âlimleri”. Aydın, 200 s. https://www.kafdavyayincilik.com/20-yuzyilda-uzunyayla-da-yasayan-cerkes-din-alimleri.

• Özden, Erdal. (2018). “ Yüzyılda Uzunyayla’da Yaşayan Çerkes Din Âlimleri”. Tebliğ. I. Pınarbaşı (Aziziye) Sempozyumu, Kayseri, 10-12 Mayıs 2018.
• Erdal Özden ile XX. Yüzyılda Uzunyayla’da Yaşayan Çerkes Din Âlimleri adlı kitabı hakkındaki söyleşi. Yer: Şimali Kafkas Derneği. Videoyu yayınlayan: Mole Levent Kaplan, 1.17.46 dk. Ankara, 29.12.2018.
• Uluslararası Kafkas Derneği‎. (2019). 11. Uluslararası Kafkas Ödülleri. https://www.facebook.com/UluslararasiKafkasDernegi/photos/20-y%C3%BCzy%C4%B1lda-uzunyaylada-ya%C5%9Fayan-%C3%A7erkes-din-alimleri-kitab%C4%B1n%C4%B1n-yazar%C4%B1-say%C4%B1n-erdal/2095357287423186/, Kayseri, 09.03.2019.

* 38°-39° kuzey enlemleri ile 36°-27° doğu meridyenleri arasında uzanan Uzunyayla, Sivas’ın Kangal ilçesi ile Kayseri’nin Pınarbaşı ilçesi arasındaki bölgedir. Kuzeybatıda Hınzır Dağları ve güneydoğuda Tahtalı Dağları ile çevrili olan plato, yaklaşık 1650-m yükseklikte, 60-km uzunluğunda ve 50-km genişliğindedir.

** Çerkes kültürünün omurgasını ve Kafkasya’da binlerce yıllık uzun bir süreçte oluşan teamülleri ifade eden “Adıge khabze/xabze” kavramı “Çerkes töresi” olarak tercüme edilebilir.